“Bir Tercih Meselesi: Yapay Zekâ Çağında İnsanlar ve İhtimaller” başlıklı rapor, küresel çapta insan refahı, sağlık, eğitim ve gelir düzeylerine dair endeksler üzerinden kapsamlı bir değerlendirme sunuyor.
Raporun en dikkat çekici bulgusu, insani gelişmedeki ilerlemenin benzeri görülmemiş şekilde yavaşlamış olması. COVID-19 salgınının damgasını vurduğu 2020-2021 kriz yıllarının ardından, dünya genelinde bir toparlanma beklentisi varken, rapor aksine bu sürecin beklenenden çok daha zayıf ilerlediğini ortaya koyuyor. 1990’dan bu yana kaydedilen en düşük artış oranı, gelişmenin gidişatına dair ciddi endişeler yaratıyor.
Zengin ve yoksul ülkeler arasındaki farklar ise derinleşmeye devam ediyor. Düşük insani gelişme endeksi (İGE) skoruna sahip ülkeler ile çok yüksek İGE skoruna sahip ülkeler arasındaki eşitsizlik, son dört yıldır istikrarlı şekilde artış gösteriyor.
Rapor, gelişmeye yönelik yaklaşımların temelini yeniden tasarlama potansiyeline sahip olan yapay zekaya insan odaklı bir bakış açısıyla yaklaşılması gerektiğini savunuyor. Anket sonuçları da dünya genelinde insanların bu tür bir sıfırlamaya hazır olduğunu gösteriyor. Rapora göre, yapay zekaya erişim tek başına yeterli değil. Asıl kırılma, yapay zekanın, insanların yaptıklarını ne kadar etkin bir şekilde tamamladığı ve artırdığına bağlı olacak.
Tehdit mi, fırsat mı?
Raporda yer verilen küresel bir anket, toplumların yapay zekâya dair algılarını da gözler önüne seriyor. Katılımcıların yaklaşık yüzde 20’si yapay zekâyı aktif olarak kullandığını belirtirken, yüzde 60’ı yeni meslek alanları yaratacağına inanıyor. İşgücü kaybı konusunda kaygılı olanların oranı ise yalnızca yüzde 13. UNDP, bu gelişmeler ışığında üç temel alanda eyleme geçilmesi gerektiğini vurguluyor:
1. Yapay zekâ ile rekabet değil, iş birliği temelli bir ekonomi inşa etmek.
2. Yapay zekânın yaşam döngüsünde insan iradesini ön plana çıkarmak.
3. Eğitim ve sağlık sistemlerini çağın gereklerine uygun şekilde dönüştürmek.
Türkiye yerini korudu
Türkiye, 2023 verilerine dayanan İGE sıralamasında “çok yüksek insani gelişme” kategorisindeki yerini korumayı başardı. 1990 yılında 0.598 olan İGE değeri, 2023 itibarıyla 0.853’e yükselerek yüzde 42.6’lık bir artış kaydetti. Bu süre zarfında; doğuşta beklenen yaşam süresi 9.3 yıl artarken, beklenen öğrenim süresi 10.9 yıla, ortalama öğrenim süresi ise 4.5 yıla çıktı. Türkiye’nin gayrisafi milli hasılası da yüzde 170.9 oranında yükseldi. Türkiye’nin İGE’deki yeri 51. sıra oldu.
Raporun çerçevesini çizen temel görüş, insanlığın geleceği için yeni bir yol ayrımına gelindiğidir. Yapay zekânın şekillendirdiği yeni çağda, insan odaklı gelişim perspektifiyle hareket edilmezse, küresel eşitsizlikler daha da artacak, ekonomik ve ekolojik şoklara karşı kırılganlık büyüyecektir. UNDP, yapay zekâ çağında fırsatları değerlendirmek ve krizleri aşmak için politika yapıcıları, iş dünyasını ve sivil toplumu kararlı adımlar atmaya davet ediyor. Çünkü insani gelişme, artık yalnızca bir ölçüm değil; aynı zamanda bir tercih meselesi.